علی کایدانی – در کشورهای توسعه‌یافته، بیش از ۹۰ درصد کسب‌وکارها، صنایع کوچک و متوسط (SME) هستند و این صنایع بیش از ۵۰ درصد GDP را تأمین می‌کنند.” این آمار، اهمیت صنایع کوچک و متوسط را در شکل‌دهی به اقتصاد جهانی به وضوح نشان می‌دهد. در ایران نیز SMEها به‌عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصادی شناخته می‌شوند، با این تفاوت که با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند که توان آن‌ها را برای شکوفایی محدود کرده است. این یادداشت به تحلیل این چالش‌ها و ارائه راهکارهایی برای تقویت و توسعه SMEها در ایران پرداخته است.

صنایع کوچک و متوسط (SMEها) به عنوان ستون فقرات اقتصاد هر کشور، نقش کلیدی در ایجاد اشتغال، تقویت زنجیره‌های تأمین، و رشد اقتصادی ایفا می‌کنند. در ایران، این صنایع بیش از ۵۰ درصد از اشتغال غیررسمی و بخش عمده‌ای از تولید ناخالص داخلی (GDP) را تشکیل می‌دهند. اما با وجود این پتانسیل عظیم، SMEها همچنان با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند که از مدیریت ناکارآمد و کمبود نیروی انسانی ماهر گرفته تا مشکلات تأمین مالی، عقب‌ماندگی تکنولوژیکی و کمبود مواد اولیه، توان آن‌ها را برای شکوفایی محدود کرده است.

شرایط اقتصادی ایران، شامل تحریم‌های خارجی، نوسانات نرخ ارز، و محدودیت در دسترسی به بازارهای جهانی، تأثیر بیشتری بر این بخش از اقتصاد داشته است. با این حال، ظرفیت‌های قابل توجهی مانند نیروی کار جوان، منابع طبیعی غنی، و فرصت‌های رشد در بازار داخلی می‌تواند بستر مناسبی برای ارتقای این صنایع فراهم کند. در این یادداشت، تلاش شده است تا با نگاهی دقیق به جنبه‌های مختلف SMEها، ضمن تحلیل چالش‌ها، راهکارهای عملی برای تقویت و توسعه این بخش ارائه شود.

۱. مدیریت

نظام‌های مدیریتی ضعیف یکی از چالش‌های اصلی صنایع کوچک و متوسط در ایران است. طبق گزارش‌های مرکز آمار ایران، بیش از ۶۰% از بنگاه‌های کوچک و متوسط به دلیل مشکلات مدیریتی و ناتوانی در انطباق با شرایط بازار، قادر به رشد و توسعه نمی‌باشند.

راهکارها:

– برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی برای مدیران صنایع و ارتقای مهارت‌های رهبری به‌ویژه در حوزه مدیریت تغییر.
– استفاده از مشاوره‌های تخصصی مدیریتی و ایجاد کلینیک‌های مشاوره صنعتی (اثربخش) در شهرک‌های صنعتی برای کمک به کسب‌وکارهای کوچک.
– ارائه الگوهای مدیریتی موفق از کشورهای پیشرو نظیر آلمان و ژاپن که SMEها را به‌عنوان محرک اصلی اقتصاد تقویت کرده‌اند.

۲. منابع انسانی

طبق آمار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، ۵۵% از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی ایران با مهارت‌های لازم برای ورود به بازار کار همخوانی ندارند. این مسأله باعث ایجاد شکاف میان نیازهای صنایع و مهارت‌های موجود در نیروی کار می‌شود.

راهکارها:

– برگزاری دوره‌های آموزشی مهارتی مبتنی بر نیاز صنایع در همکاری با سازمان فنی و حرفه‌ای.
– ایجاد تفاهم‌نامه‌های همکاری میان دانشگاه‌ها و صنعت برای اجرای برنامه‌های کارآموزی و آموزش‌های عملی.
– حمایت از طرح‌هایی نظیر «مدیریت کارآموزی» در صنایع که در کشورهای موفق مانند کره جنوبی نتایج مثبتی به همراه داشته‌اند.

۳. سرمایه

براساس آمار بانک مرکزی ایران، تنها ۳۰ درصد از تسهیلات بانکی به صنایع کوچک و متوسط اختصاص داده می‌شود، در حالی که این بخش‌ها بیش از ۵۰ درصد از اشتغال کشور را به خود اختصاص داده‌اند.

راهکارها:

– سیاست‌گذاری برای افزایش سهم SMEها از تسهیلات بانکی و کاهش نرخ بهره برای کسب‌وکارهای نوپا.
– تسهیل دسترسی به منابع مالی نوآورانه مانند سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر (Venture Capital) و ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری تخصصی در صنایع کوچک.
– ایجاد مشوق‌های مالیاتی برای سرمایه‌گذاران خصوصی که در SMEها سرمایه‌گذاری می‌کنند.

۴. تکنولوژی

طبق گزارش سازمان فناوری اطلاعات ایران، تنها ۲۵% از بنگاه‌های کوچک و متوسط از سیستم‌های مدیریت منابع سازمانی (ERP) و اتوماسیون‌های صنعتی استفاده می‌کنند.

راهکارها:

– ارائه یارانه‌ها و تسهیلات مالی ویژه برای ارتقای تکنولوژی SMEها.
– تشویق شرکت‌های دانش‌بنیان به همکاری با SMEها در انتقال فناوری و نوآوری.
– استفاده از تجربیات کشورهایی نظیر چین و هند که از طریق دیجیتالی‌سازی صنایع کوچک، بهره‌وری آن‌ها را افزایش داده‌اند.

۵. مواد اولیه

کمبود مواد اولیه داخلی و مشکلات در تأمین آن‌ها یکی دیگر از چالش‌های صنایع کوچک است. بر اساس گزارش‌های وزارت صنعت، معدن و تجارت، ۴۰% از بنگاه‌ها با مشکلات جدی در تأمین مواد اولیه روبه‌رو هستند.

راهکارها:

– حمایت از تولید مواد اولیه داخلی از طریق سرمایه‌گذاری دولت و شرکت‌های بزرگ.
– تسهیل فرآیند واردات مواد خام با تعرفه‌های پایین و ایجاد پنجره واحد گمرکی برای صنایع کوچک.
– تقویت زنجیره تأمین داخلی و حذف واسطه‌ها برای کاهش هزینه‌های مواد اولیه.

نمونه‌های موفق داخلی و بین‌المللی

به عنوان مثال، شرکت‌های کوچک آلمانی (Mittelstand) که با حمایت دولتی در تأمین سرمایه و تکنولوژی توانسته‌اند بخش بزرگی از صادرات این کشور را به خود اختصاص دهند، الگویی مناسب برای ایران هستند. در داخل کشور نیز برخی شهرک‌های صنعتی مانند کاوه و اشتهارد توانسته‌اند با رویکردهای نوین مدیریتی و سرمایه‌گذاری در تکنولوژی، به موفقیت‌هایی دست یابند.

جمع بندی؛

صنایع کوچک و متوسط در ایران اگرچه با چالش‌های بزرگی مانند ضعف مدیریت، کمبود نیروی کار ماهر، دسترسی محدود به منابع مالی، عقب‌ماندگی تکنولوژیکی و مشکلات در تأمین مواد اولیه روبه‌رو هستند، اما با اتخاذ سیاست‌های مناسب در هر یک از این زمینه‌ها می‌توانند به رشد قابل توجهی دست یابند.

دولت و بخش خصوصی باید به‌طور مشترک به حل این مشکلات پرداخته و بستری مناسب برای رشد این صنایع فراهم کنند. حمایت از SMEها نه‌تنها به توسعه اقتصادی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به کاهش نرخ بیکاری، افزایش تولید ناخالص داخلی، و ارتقای جایگاه ایران در بازارهای بین‌المللی منجر شود.